3. Van houten toren tot siertuin
Kasteelbergen en kastelen
In de meeste kernen in de gemeente lagen ‘vliedbergen’. In Wemeldinge en Kapelle kun je er nog twee zien: een hoge en een lage. Wemeldinge heeft de hoogste van Zeeland: de ‘berg van Wabeke’. De Duivelsberg in Kapelle is nog maar een flauwe hoogte. Deze bergjes waren de basis van een ‘mottekasteel’: een bouwsel van aarde en hout, omgeven door grachten. Vanaf ongeveer 1300 kwamen er moderne, bakstenen kastelen. Bij het dorp Kapelle waren er vijf of zes te vinden: zeer ongewoon. Twee ervan waren ‘echte’ middeleeuwse kastelen: Maalstede en Bruelis.
Mottekastelen ontstonden vanaf ongeveer 1150. ‘Motte’ betekent onder andere een kunstmatig aarden heuveltje. Daarop bouwden de ambachtsheren een houten toren. Ze gebruikten die vooral in tijden van oorlog met andere edelen. In perioden van vrede woonden ze in de boerderij op de voorhof. Heuvel en voorhof waren meestal omgeven met houten palissades. Daaromheen lag een gracht. Van de enkele honderden bekende bergjes in Zeeland zijn er nog maar 38 over.
In de latere gemeente Kapelle kwamen ze her en der voor: drie in Wemeldinge, twee in Kapelle (Maalstede en de Duivelsberg), en ook één of twee in Schore. Toen de mensen niet meer wisten waarvoor ze hadden gediend, gingen ze de heuveltjes ‘vliedbergen’ noemen. Ze dachten dat ze ooit waren gebruikt om toevlucht op te zoeken bij hoge vloed.
De berg van Wabeke is niet vrij toegankelijk, maar is met zijn 10 meter hoogte goed te zien vanaf de openbare weg. Hij ligt ten zuidoosten van de kerk van Wemeldinge – en die is óók op een afgegraven motte gebouwd.
De bijna vlakke Duivelsberg ligt nu in de wijk Eliwerve in Kapelle. Het terrein is toegankelijk, want het is onderdeel van een parkje. De naam wijst erop, dat de heuveltjes soms een griezelige rol gingen spelen in het volksgeloof. Waren er misschien heidense erediensten geweest, kwamen er heksen of duivels bijeen? De latere Kapellenaren noemden de Duivelsberg ook wel Wijnberg.
Maalstede
Maalstede is een mooi voorbeeld van de ontwikkeling van motte- naar ‘echte’ (bak)stenen kastelen. De Maalstedes werden het belangrijkste geslacht van Zuid-Beveland en hielden ook belangen in Vlaanderen; in Hulst stond eveneens een kasteel Maalstede. In de twaalfde eeuw verhoogden ze hun vestigingsplaats in Kapelle. Het houten bouwsel werd vervangen door een bakstenen torenwoning met leiendak. Een trap en een brug liepen naar de voorburg, waar een machtig stenen poortgebouw verrees. Gedurende de strijd tussen de Hollandse en Vlaamse graven om Midden-Zeeland (Zeeland Bewestenschelde) werd dit imposante slot omstreeks 1300 vermoedelijk verwoest. Het bergje is eind negentiende eeuw afgegraven, met de grond werd de gracht gevuld.
Lang niet alle Zeeuwse edelen die een mottekasteel bezaten, konden na 1300 een modern stenen kasteel bekostigen. De Maalstedes wel. Ze bouwden ongeveer 100 meter westwaarts een nieuw, modern kasteel. Het had een rechthoekige grondvorm, een ronde hoektoren, een binnenplaats met kantelen (tandvormige bekroning van de muur) en een gracht. Maar de Maalstedes stierven in rechte lijn uit in de vijftiende eeuw. Hun kasteel kwam in andere handen, verviel tot ruïne en is rond 1800 gesloopt. Het kasteeleiland is nu een parkje; op de fundamenten zijn steenkorven met staaldraad geplaatst. Rondom is een fiets- en wandelpad aangelegd.
Bruelis en Gistellis
Zuidelijk van Maalstede verrees omstreeks 1350 het kasteel Bruelis, waar al een wachttoren uit circa 1250 stond. Dit was vermoedelijk een vierkante donjon, die gehandhaafd is bij de bouw van Bruelis. Het nieuwe kasteel werd genoemd naar een heerlijkheid in Henegouwen. De eigenaar daarvan, Simon van Bruelis, was een ‘onechte’ zoon van de Hollands-Zeeuwse graaf Jan II en nu vestigde hij zich in Kapelle. Er kwamen huwelijken met het geslacht Maalstede, waardoor beide families nog in aanzien stegen.
Maar ook het geslacht van Bruelis stierf uit en anderen kregen het huis in handen. Langzaam verviel ook dit kasteel. De resten zijn in het begin van de negentiende eeuw waarschijnlijk opgeruimd, toen er een nieuw herenhuis naast werd gebouwd. De grachten zijn pas in 1957 opgevuld. Ter plaatse ligt nu een hertenkampje, met opnieuw uitgegraven grachten.
Tegenover Bruelis bouwde het West-Vlaamse geslacht Van Gistel begin zestiende eeuw het kasteeltje Gistellis (Gistellisstraat). De tijd van echte, verdedigbare kastelen liep al ten einde, vooral door de ontwikkeling van modern geschut (kanonnen). Gistellis was dan ook eerder een buitenhuis dan een kasteel. Het had trapgevels en was maar klein, 18 bij 19 meter. Het bezat een gracht en een fraaie siertuin. Ook dit huis raakte in verval en is rond 1800 afgebroken. Begin twintigste eeuw verrees aan de Biezelingsestraat een nieuw Gistellis als notariswoning.
Poucques en Pronkenburg
Poucques (Vroonlandseweg) is vermoedelijk in de veertiende eeuw gebouwd; anderen noemen de zestiende eeuw. Het kasteel behoorde toe aan het uit Vlaanderen afkomstige geslacht Poucques. Dit was vermoedelijk verwant aan het geslacht Maalstede. Het kasteel kan als buitenverblijf of jachtslot hebben gediend.
Jan van Poeke was omstreeks 1550 getrouwd met Anna van Oostende. Zij woonden in Goes op het slot Oostende. De naam van hun Kapelse kasteeltje is een verfransing van de naam van Jans dorp Poeke. We kennen dit slot alleen van een tekening van omstreeks 1700. Maar die berust op fantasie. Vermoedelijk is Poucques al verwoest in de jaren 1572-1577, toen zowel Spaanse troepen als Geuzen in de streek rondzwierven en veel verwoestingen aanrichtten (hoofdstuk 5). Poucques is in elk geval vóór 1622 afgebroken. De Paukenshoekstraat herinnert aan het kasteeltje, het kasteelterrein is geaccentueerd met een droge gracht, steenkorven en enkele zitbanken.
Het meest raadselachtige kasteeltje in Kapelle is Pronkenburg. Het was vooral bekend van de veldnaam ‘Hoek bezuiden Pronkenburg’. Daarnaast lag een stuk grond genaamd ‘Oude Sale’: een verwijzing naar een kasteel(zaal)? Er zijn geen afbeeldingen van bekend. Sommigen zeiden dat Pronkenburg een spotnaam was. Die zou dan juist op een heel armoedig huisje duiden. Maar archeologisch onderzoek bracht toch gegevens aan het licht, zoals grachtresten en de hoek van een fundering. De bijbehorende vondsten wijzen op een gebruiksperiode van ongeveer 1300-1800. Het terrein werd onderdeel van een wandelpark bij de aanleg van bouwplan Overtieringe. Op het terrein is nabij de Oostambachtweg door de gemeente een speelkasteel gebouwd, waarvan de vorm aan een houten mottetoren doet denken.
Overige buitenhuizen
Op of naast de Duivelsberg stond in de zeventiende eeuw het huis van het belangrijke geslacht Hillewerve. De familienaam herinnert dubbel aan de berg! Want zowel hille als werve betekenen ‘bergje’. In het noordwesten van het terrein zijn sporen aangetroffen van de latere, in 1840 afgebroken boerderij Eliwerve.
De straatnaam Jagtlust in Kapelle herinnert aan het herenhuis Jagtlust met vijver en park, gebouwd vóór 1840 op de plaats van een boerderij. Het is rond 1930 afgebroken en maakte plaats voor vier woningen. Het in 1926 gebouwde huis Sonnevanck bestaat nog steeds. In 1965 is in de tuin aan de Biezelingsestraat een burgemeesterswoning gebouwd. Ook de negentiende-eeuwse villa aan de
Eversdijkseweg in Eversdijk bestaat nog; het bijbehorende bos is weer aangeplant. In Wemeldinge herinnerde een perceelnaam ‘Burgken’ in een hoek van de Kerkweg ten zuidwesten van de kerk aan een onbekend bouwsel. Vermoedelijk was het een kasteelachtig bouwsel, maar er is verder niets over bekend.
En verder…
Het Kastelenpad is een bewegwijzerde wandelroute van ruim 6 kilometer in Kapelle. Deze voert langs alle genoemde kasteellocaties en de voormalige meestoof aan de Ooststraat. Bij de diverse locaties zijn informatieborden opgesteld, sommige kasteelterreinen zijn geaccentueerd.
[Tijdbalk]
Ca. 1150 |Bouw mottekasteel Maalstede
Ca. 1300 |Bouw nieuw kasteel Maalstede
1300-1800 | Bewoning Pronkenburg
Ca. 1350 | Bouw Bruelis
1500-1525 | Bouw Gistellis, Poucques
1800-1825 | Sloop Maalstede, Bruelis, Gistellis, Pronkenburg