4. Ring, vate en pomp
Dorpskernen
Wemeldinge was de oudste parochie (kerkelijke gemeente) in de tegenwoordige gemeente. Zij is al omstreeks 1100 gesticht, Kapelle tussen 1216 en 1248, Eversdijk en Schore enkele jaren later.
Biezelinge bestond toen ook allang. Het is zelfs een van de oudste dorpen van Zuid-Beveland, maar werd pas in 1529 een zelfstandige parochie. De parochies werden gesticht, toen de nederzettingen waarbij ze hoorden soms al lange tijd bestonden.
Biezelinge
Aan weerszijden van de grote kreekrug door het gebied van de gemeente (zie het vorige hoofdstuk) ontstonden Biezelinge in het zuiden en Wemeldinge in het noorden. Rond het jaar 1000 woonden in Biezelinge al mensen aan de Tieringe (hoofdstuk 2). De nederzetting was genoemd naar iemand met de naam Busilo of Bisilo. Bij de huidige Hoofdstraat legden de bewoners een dam. Deze is waarschijnlijk rond 1150 opgenomen in de ringdijk om Zuid-Beveland.
Bij de hoek van de tegenwoordige Noordstraat en Hoofdstraat verrees een kapel, die vermeld wordt in 1346. In de eeuwen daarna werd de Westerschelde steeds belangrijker en daardoor ook de Biezelingse haven. Op het Marktplein aan de haven hield men vanaf 1339 al een belangrijke weekmarkt voor graan. Na 1450 voeren ook veerscheepjes vanuit Biezelinge op Vlaanderen en Antwerpen.
Het dorp telde rond 1500 ongeveer 1000 inwoners. Een fors aantal en twee keer zoveel als Kapelle in die jaren! Toch werd Biezelinge bestuurd door Kapelle en ook de plaatselijke kapel behoorde tot de parochie Kapelle. De splitsing in 1529 vond plaats na tientallen jaren van conflict.
De Biezelingse haven slibde langzaam dicht en is afgedamd in 1715. De welvaart was toen al sterk vervallen.
Kapelle
De heren van Maalstede waren omstreeks 1225-1250 zo machtig dat ze zich ook ‘van Zeeland’ noemden. Deze status straalde natuurlijk af op hun nederzetting Kapelle ter Maalstede. De slotkapel van Kapelle, zoals het dorp al spoedig werd genoemd, werd parochiekerk als ‘dochter’ van Kloetinge. Het dorp zou zijn bebouwing pas eeuwen later uitstrekken naar de buurtschappen Maalstede in het noordoosten en Dijkwel in het zuidwesten. Dijkwel was omstreeks 1150 ontstaan bij een weel (plas), ontstaan door een dijkdoorbraak. De stichting van het kasteel Bruelis (vorig hoofdstuk), veel dichter bij de kerk dan Maalstede, was een ander element in de dorpsontwikkeling.
Kapelle bleef tot in de twintigste eeuw een landelijk, boomrijk en vrij schaars bebouwd ringdorp, een veel voorkomend type op de Zeeuwse en Zuid-Hollandse eilanden. Met een vate, een veedrink- en brandput, binnen de kerkring en een dorpspomp. Ook in de Ooststraat lag tot in de negentiende eeuw een vate.
De productie van laken (bewerkte wol) in Kapelle en Biezelinge vormde in de vijftiende eeuw grote concurrentie voor het opkomende Goes. Met een proces voor het Hof van Holland wist Goes omstreeks 1450 gedaan te krijgen, dat het laken uit Kapelle in Goes alleen in een bepaald huis mocht worden verkocht. Gelukkig was er nog de haven van Biezelinge.
De bloeitijd van Kapelle en Biezelinge als centrum van de fruitteelt (hoofdstuk 8) lag nog ver weg, hoewel de Tegenwoordige Staat van Zeeland in 1753 al sprak van ‘menigvuldige Boomgaarden, Hoven en Plantagien’.
Wemeldinge
Wemeldinge verschijnt in 1222 in de bronnen als Wimeldinga: de plaats van Wimold. De parochie is vermoedelijk omstreeks 1100 gesticht vanuit Middelburg. Na 1150 stichtten drie families van ambachtsheren drie kasteelbergjes, waarvan er maar één is overgebleven (vorig hoofdstuk). Op één van de bergjes bouwden de inwoners hun dorpskerk. Wemeldinge ontwikkelde zich niet als ringdorp, ondanks de vate bij de dorpskerk. De mensen gingen veilig op het nabije dijkje wonen, waar nu de Dorpsstraat is: tegenwoordig met zijn dubbele rij leilinden een beschermd dorpsgezicht. Dit dijkje was een dam in de Tieringe, die hier Cutsee (Chezee) werd genoemd.
Noordelijk en zuidelijk van de Dorpsstraat ontstonden paadjes naar de achtergelegen terreinen. Die ontwikkelden zich tot de Noordelijke en Zuidelijke Achterweg. Opengehouden plekken in de Dorpsstraat vormden grote en kleine brandsloppen, zodat bij een brand niet de hele straat verloren zou gaan. Ze kregen pas namen in de twintigste eeuw, zoals aan de noordkant het Slop van Hannewijk. En aan de zuidzijde de tot straat gepromoveerde Chezeeweg, die vroeger Slop van Haaij heette.
De gemeentekamer en gemeenteherberg (sinds 1658) aan de Dorpsstraat kreeg een torentje en werd in 1905 verbouwd tot gemeentehuis. De toch al opvallende dorpsplattegrond van Wemeldinge was toen nog merkwaardiger geworden door het in 1866 voltooide Kanaal door Zuid-Beveland (hoofdstuk 7).
Eversdijk en Schore
De naam Eversdijk herinnert aan een oude plaatselijke heer genaamd Everdeis. Tegenwoordig is Eversdijk een ‘ringdorp in miniatuurformaat’. De buurtschap ligt ’s zomers bijna sprookjesachtig in het groen. We noemen Eversdijk ook wel een ‘gereduceerd dorp’, net als Sinoutskerke, Baarsdorp en Wissekerke elders op Zuid-Beveland. Maar in de middeleeuwen was Eversdijk een volwaardige parochie, met een flinke dorpskerk. Die stond op het terpachtige terrein dat nu nog het oude kerkhofterrein is, met verweerde zerken beschaduwd door een enorme, centrale rode beuk. Aan de rand ligt een vate.
De mogelijk aan Sint-Sebastiaan gewijde kerk stortte in 1821 in. De toren bleef staan, maar is in 1840 toch afgebroken. Eversdijk had toen al ongeveer acht eeuwen historie achter de rug, hoewel de vanuit ’s-Heer Abtskerke gestichte parochie pas in 1247 wordt genoemd. De bloei van het dorp stagneerde omdat de omliggende moergebieden door de veenwinning uitgeput raakten. Keizer Karel V verbood bovendien het moerneren helemaal in 1515.
Sommige nederzettingen konden door de verslechtering van de moergebieden niet uitgroeien tot dorp. Zoals Tekenburg ten oosten van Kapelle en Westdorp bij Schore. Eversdijk wél, en ook het wat meer ‘rechthoekige’ ringdorp Schore. Hoewel ook Schore door de achteruitgang van het moergebied in zijn bloei is belemmerd. Dit dorp wordt in 1251 als parochie genoemd. Het Victorinnenklooster in Biezelinge had er grote invloed (zie volgend hoofdstuk).
En verder…
De historie die in 1970 tot de gemeente Kapelle leidde is deels af te leiden van het samengestelde gemeentewapen. Het centrum daarvan is het oude wapen van Kapelle: een kapel met daaronder het raadselachtige getal XIIII. Linksboven zien we het Andreaskruis van Wemeldinge, daarnaast het wapen van Biezelinge, een ‘keper’ met drie sterren. Linksonder de drie kepers met daarboven een ‘barensteel’ van Schore en rechtsonder het everzwijn van Eversdijk, net als Kapelle een ‘sprekend’ wapen. Eversdijk werd in 1816 bij Kapelle gevoegd en Schore pas in 1941; het vormde voordien één gemeente met Vlake, dat nu in de gemeente Reimerswaal ligt.
[Tijdbalk]
Ca. 1100 | Parochie Wemeldinge
1216-1248 | Parochie Kapelle
1247 | Vermelding parochie Eversdijk
1251 | Vermelding parochie Schore
1529 | Parochie Biezelinge