6. Het roer gaat om
Van katholiek naar protestant
De overgang naar de Reformatie betekende aanpassing van de kerkgebouwen en hun inrichting. Door sloop en nieuwe kerkelijke gezindten kwamen er ook kerken bij, andere verdwenen voorgoed.
Sommige vernieuwingen lieten lang op zich wachten. De kerk van Wemeldinge kreeg bijvoorbeeld pas in 1957 een eigen kerkorgel.
Vóór de Reformatie waren de overheid en de katholieke kerk hecht verbonden. Maar ook daarna was dit het geval met de ‘gereformeerde’ religie. Pas de Bataafse Republiek (1795) stelde de scheiding van kerk en staat in.
De meerderheid van de Zuid-Bevelanders was aanvankelijk nog katholiekgezind. Daarom ging men na 1577 geleidelijk te werk. De bezittingen van de oude parochies kwamen onder beheer van kerkmeesters. Minstens de helft van hen moest tot de nieuwe religie behoren.
Uiteindelijk kwam alle kerkelijk bezittingen onder beheer van de Gecommitteerde Raden van Zeeland (te vergelijken met de Gedeputeerde Staten van nu). Uit de opbrengsten werd van alles betaald: de traktementen (salarissen) van dominees, schoolmeesters en kosters, het onderhoud van kerken en zelfs beurzen van theologiestudenten. Ook katholieke geestelijken en voormalige kloosterlingen die in Zeeland bleven werden ondersteund. Ze moesten dan wel beloven dat ze hun godsdienst niet meer zouden verkondigen.
Vernieuwing en behoud in Kapelle
Kapelle kreeg zijn eerste predikant in 1578: Joris de Raad, een Vlaming die in Vlissingen rector was van de Latijnse school. De kerk werd aangepast. De rooms-katholieke elementen zoals de altaren en losse beelden werden verwijderd. Sommige bleven behouden: de apostel- en kerkvaderbeelden bijvoorbeeld, want die zaten vast. De 44 grafzerken in de vloer en aan de wanden stammen uit de vijftiende-zeventiende eeuw: zowel van vóór als na de Reformatie.
Rond 1600 kwam er een nieuwe, sobere preekstoel. Uit de tijd van de protestantse Republiek dateert ook de graftombe van jonkheer Philibert van Tuyll van Serooskerken (1580-1639) en van zijn echtgenote jonkvrouw Anna van Heerjansdam en zoon Pieter. Philibert was heer van Tienhoven en Maalstede, Kapelle, Biezelinge, Schore en Vlake. Zijn houten wapenbord kwam in 1876 in de plaats van een exemplaar, dat vernietigd is in de Franse tijd.
Het kerkorgel is vervangen in 1866. Het vervoer vanuit Utrecht met paard en wagen was het eerste transport over de Postbrug over het Kanaal door Zuid-Beveland, die beide net waren voltooid (hoofdstuk 7).
Een andere culturele vorm uit het verleden bleef eveneens bestaan in Kapelle: ‘De Wijngaertrancke’. Dit ‘Gilde van Rhetorica’ was een in 1508 opgerichte rederijkerskamer, een genootschap van (amateur)letterkundigen. Het telde alleen katholieke leden, maar overleefde toch de Reformatie, al hield het zijn bijeenkomsten later in Hansweert.
Vanaf 1691 hadden de katholieken een schuilkerkje in Dijkwel, dat de hele achttiende eeuw in gebruik was. In 1804 kochten ze voor dat doel aan de Goessestraatweg in Kapelle een huis met schuur. Dit katholieke kerkje is in 1839 ontmanteld.
Biezelinge en Eversdijk
Biezelinge werd na de Reformatie weer samengevoegd met Kapelle. Pas in 1659 kreeg het dorp een eigen predikant, G.W. Anslaer. De voormalige parochie Eversdijk kwam bij Biezelinge.
Nog eerder dan in Schore (zie hieronder) moest de kerk van Biezelinge worden gesloopt, namelijk in 1907. De kosten van restauratie waren te hoog. Een jaar later was een nieuwe, neogotische kerk voltooid. Enkele oude grafzerken uit de gesloopte kerk zijn in de toren geplaatst, die al omstreeks 1890 was vervangen. Daarin was ook de vijftiende-eeuwse torenklok gehangen, met de naam van de Sint-Barbara, waarschijnlijk de vroegere patroonheilige. De oude consistorie, de ruimte waar de kerkenraad vergadert, overleefde eveneens de sloop. In 2012 is aan het middenschip zowel rechts als links een kapel toegevoegd.
Tegenslagen in Schore
Vanaf 1619 klonken er protestantse preken en gezangen in de oude kruiskerk van Schore. Maar dit gebouw was te groot voor de protestantse eredienst in het kleine dorp. In de negentiende eeuw maakte het koor dan ook plaats voor een school en een consistoriekamer.
Het ‘materiële’ kerkelijke leven van Schore leek gekenmerkt door tegenslagen. De kerk werd getroffen door branden in 1808 en 1814, de toren door blikseminslag in 1819. In 1913 was de kerk zo vervallen, dat tot sloop werd besloten. Tegen de middeleeuwse toren kwam in 1914/15 een eenvoudig zaalkerkje te staan.
De Duitse inval bracht grote verwoesting (hoofdstuk 9). Op 16 mei 1940 is bijna het hele dorp in puin geschoten, inclusief de torenspits van de dorpskerk. In 1941 moest Schore opnieuw besluiten tot sloop van toren en kerk. Er kwam in overeenstemming met de nieuwe dorpsbebouwing een rechthoekig, roodbakstenen kerkje in Deftse-schoolstijl voor in de plaats (1942/43). Het was ontworpen door de Rotterdamse architect Roodenburgh. Een nieuwe torenklok volgde in 1950. Het zestiende-eeuwse doopvont plaatste men in het portaal.
Ook op theologisch gebied ontsnapte Schore niet aan opschudding. In 1709 ontstond grote beroering door het optreden van de tegendraadse dominee Gosuinus van Buitendijck, een ongemakkelijk man met veelbesproken opvattingen. Hij preekte in de geest van de joods-Nederlandse wijsgeer Spinoza en zou niet in de Drie-eenheid geloven. Naar hem ontstond het Zuid-Bevelandse gezegde ’t Is een buitendijker’: een afwijkend persoon. In 1726 werd Buitendijck nog uit Breda verbannen.
Wel of geen orgel in Wemeldinge
In de kerk van Wemeldinge leidde predikant Gelein Adriaansz van Soutelande in 1579 de eerste protestantse dienst. Rond 1590 was de protestantse gemeente formeel gevestigd. De bevolking werd geleidelijk in de gebruiken van de nieuwe religie ingevoerd. Stapsgewijs verdwenen de katholieke objecten en decoraties uit de kerk, een tiengebodenbord werd aangebracht. Ook kwamen er onder meer een preekstoel en magistraatsgestoelte (1655), een tinnen doopbekken en een houten koorafscheiding (1746) met een in 1801 aangebrachte voorstelling van de wetgeving op de berg Sinaï.
Wegens de hoge kosten van onderhoud raakte ook de Wemeldingse kerk in verval. Sloop dreigde. Gelukkig bracht het testament van de in 1791 overleden ambachtsvrouw Maria Coomans financiële uitkomst. Aan de gulle bepalingen was echter de voorwaarde verbonden dat er nooit een orgel in de kerk geplaatst mocht worden. Een speciale commissie was ervoor nodig om te zorgen, dat er in 1957 toch een orgel (uit Kruiningen) kwam.
Aan de voet van de preekstoel ligt de grafzerk van dominee Sebastiaan van Schalkwijk (overleden 1733). Andere zerken in de kerk herinneren aan de periode kort vóór de Reformatie, met voorstellingen van onder meer Maria met Kind en de evangelist Johannes met gifbeker. De meest opvallende zerk toont de fictieve baardheilige Sint-Wilgefortis of ‘Sint-Ontkommer’ (1553).
En verder…
Het protestantisme splitste zich gaandeweg in veel kerkelijke richtingen. Een aantal kreeg eigen kerkgebouwen in de gemeente. Aan de Biezelingseweg in Biezelinge vinden we de Christelijk Gereformeerde Kerk. Deze dateert uit 1990; het oude kerkgebouw uit 1916 staat aan de Nieuwe Kerkstraat. Aan de Goessestraatweg in Kapelle staat sinds 1996 de opvallende Petrakerk van de Gereformeerde gemeente (1350 zitplaatsen na een uitbreiding in 2011), ontworpen door de Goese architect J. Fierloos. De voormalige Gereformeerde kerk aan de Biezelingsestraat in Kapelle is sinds 2014 een Koptische kerk, gewijd aan de H. Maria en Sint-Arsenius.
Wemeldinge bezit vestigingen van de Vrije Evangelische gemeente (Noordelijke Achterweg) en Gereformeerde gemeente (Zuidelijke Achterweg). Sinds 1981, dus lang voor de fusie tot Protestantse Kerk Nederland (2005), trokken de hervormden en gereformeerden van Wemeldinge al samen op.
Ook het verschijnsel van de kerkelijke herbestemmingen deed in de gemeente zijn intrede. Zo zijn de hervormde kerken van Schore en Hansweert in 2014 te koop aangeboden: één van beide zou behouden blijven. In 2018 is gekozen voor behoud van Schore, de Hansweertse kerk is verkocht in 2019.
[Tijdbalk]
1578 | Protestantse gemeente Kapelle
1579 | Eerste protestantse kerkdienst Wemeldinge
1659 | Protestantse gemeente Biezelinge
1908 | Nieuwe kerk Biezelinge
1914/15 | Nieuwe kerk Schore
1942/43 | Weer nieuwe kerk Schore