8. Bomenkwekers, fruittelers, zaadhandelaars
Centrum van fruitteelt en agrarische vernieuwing
Al in de middeleeuwen, de tijd vóór 1500, waren bij Kapelle en Wemeldinge boomgaarden met appels, peren, pruimen en kersen te vinden. Dat was te danken aan de ‘zavelige’ grond van de kreekruggen: zandig en met zeer kleine kleideeltjes. In de achttiende en negentiende eeuw ging al dat fruit nog naar de Goese appelmarkt. Daar kwam in de twintigste eeuw verandering in door de stichting van de veiling in Kapelle. De oudste boomgaarden in de tegenwoordige gemeente stonden bij Wemeldinge, met kersenbomen van meer dan honderd jaar oud. Kapelle werd de broedplaats van vernieuwing en ontwikkelde zich tot een landelijk centrum van boom-, fruit- en zaadkwekerij. Met een voorbeeldfunctie tot ver buiten de landsgrenzen.
Van der Have
De bekendste bedrijfsnaam in deze ontwikkeling is ongetwijfeld Van der Have. In 1879 vestigde de twintigjarige boomkweker Daniel Johannes (‘Daan’) van der Have zich vanuit Oosterland in Kapelle. Hetzelfde jaar stichtte hij met Hendrik Anthony de Vos de boomkwekerij Van der Have & de Vos. In 1882 ging Van der Have alleen verder. Naast levering van bomen, heesters, bloemen en de aanleg van boomgaarden en dergelijke ging hij ook gras- en klaverzaden aanbieden. Rond zijn nieuwe huis (1886/87) op het perceel ‘Eureka’ aan de Goessestraatweg groeide zijn bedrijf enorm uit.
Daan van der Have ontwikkelde zich tot een van de beste pomologen (fruitdeskundigen) en vruchtkenners van Nederland. Van der Have werd in 1904 Hofleverancier en stilaan werd de zaadproductie en -handel de belangrijkste activiteit. Daan overleed in 1913 op 53-jarige leeftijd, zijn zoon Adriaan nam het roer over.
Van der Have en andere telers uit Kapelle en omgeving hadden veel belangstelling voor modernisering van de kweekmethoden: de introductie van lagere stamvormen begon hier. Voortrekkers als Van der Have maakten de Zuid-Bevelandse fruitteelt tot voorbeeld van de bedrijfstak in overig Nederland en ver daarbuiten. Ook de arbeidsvoorwaarden bij Van der Have waren gunstig en hun tijd in de agrarische sector vooruit.
Het bedrijf beleefde in de periode vanaf 1947 weer een aanzienlijke expansie. Uiteindelijk zorgde deze ontwikkeling ervoor, dat het moederbedrijf D.J. van der Have na 1977 is gesplitst. Het Franse zaadveredelingsbedrijf Groupe Limagrain (Limagrain Advanta) werd een belangrijke ‘erfgenaam’ van het bedrijf, met het hoofdkantoor in het voormalige onderzoekscentrum in Rilland. De oude bedrijfsnaam leeft voort in het in Tienen (België) gevestigde bietenzaadbedrijf SESVanderHave.
Andere kwekerijen
Toen Daan van der Have op het toneel verscheen, waren er al boomkwekerijen in Kapelle. Sinds 1865 was er bijvoorbeeld de kwekerij van L. Eversdijk. Beroemd werd zijn windsingel, een lange rij Oranjepruimen langs de Vroonlandseweg, die zelfs toeristen aantrok. Op een deel van het terrein van deze kwekerij staat sinds 1974 verzorgingshuis de Cederhof. Een andere boomkwekerij was die van J. Persant Snoep (1870), die in 1930 is gesloten. Nu staan op een deel van het terrein bejaardenwoningen (C.D. Vereekeplein).
De ‘Jambogerds’
Voor een ‘industriële’ verwerking van groenten en fruit zorgde de in 1911 opgerichte NV Zuid- Bevelands Groenten en Fruitculturen. Deze fabriek was gesticht door A.J. van Liere, een ondernemende jongeman die was begonnen als kleinschalige aardbeienteler en handelaar in groenten en fruit.
In samenwerking met enkele andere partijen kwam in 1911 het bedrijf tot stand, waarvan Van Liere en zijn vader directeur werden. In de volksmond heette het later ‘de Jam’ of ‘de Jambogerds’ (bogerd is Zeeuws voor boomgaard). Er waren twee grote boerderijen aangekocht en op het terrein van Hof Maalstede verrees de fabriek voor de verwerking. Johannes Oele beheerde sinds 1916 de gronden.
Deze werden grotendeels ingeplant met fruitbomen, met een onderteelt van bessen en aardbeien. Honderden werknemers verdienden hun brood in de fabriek. Maar deze moest in 1930 toch worden gesloten vanwege een conflict met de gemeente over de afvoer van afvalwater en de in 1929 uitgebroken, internationale financiële crisis.
Een aantal betrokkenen zat niet bij de pakken neer. A.J. van Liere, P.L. van Oeveren en Joh. Oele zetten met de boomgaarden van de fabriek een modern fruitteeltbedrijf op (tot 1965/70). De drie zonen van de voormalige directeur stichtten in 1955 op het oude bedrijfsterrein onder de naam Lika een fruitconserven- en groentendrogerij, die tot 1995 heeft bestaan. De gebouwen maakten nadien plaats voor de aanleg van de Heer Lodewijk- en de Heer Wolfertstraat. Twee jaar na de oprichting van Lika startte in Biezelinge ook het conservenbedrijf Coroos, dat sindsdien eveneens een begrip werd en nog altijd bestaat.
De veiling
De Nederlandse regering besliste tijdens de Eerste Wereldoorlog dat groenten en fruit alleen via een afzetorganisatie mochten worden verkocht. Daarom ontstond in Kapelle in 1916 de Veilingvereniging KB & O (Kapelle-Biezelinge & Omstreken). Bij de bescheiden eerste gebouwen kwam in 1929 een grote neerzethal van 40 bij 35 meter, met een lichtkap over de hele lengte. In 1947 volgde een nieuw koelhuis met pakstation. Ook nadien vonden nog vernieuwingen en uitbreidingen plaats, zoals vier grote fustloodsen in 1950.
De slechte situatie in de fruitteelt van de jaren 1970 maakte een fusie noodzakelijk. Dit leidde in 1984 tot de Centrale Veiling Zeeland. Op bedrijventerrein de Smokkelhoek in Kapelle verrees de nieuwe vestiging, de modernste veiling in Europa. Een nieuwe fusie met Veiling Barendrecht in 1991 en tien jaar later met The Greenery luidden het einde in. Nu resteert alleen een particulier verpakkings- en koelbedrijf. De Isaac Beeckman Academie heeft zich in het kantoorgebouw gevestigd. Het overige terrein werd een moderne woonwijk, waarin de alleen de naam Veilingmeester nog herinnert aan de oude tijden.
En verder…
Omstreeks 1990 begon een initiatiefgroep met het verzamelen van documentatie en materiaal betreffende de regionale fruitteelt en de geschiedenis daarvan. In 1996 kon hierdoor het Fruitteeltmuseum in Kapelle zijn deuren openen in de voormalige Groene School aan de huidige Annie M.G. Schmidtsingel. Het publiek kan onder meer zijn vaardigheid testen vanaf echte veilingbanken. Vanuit het museum start een 17 kilometer lange route door de ‘bloesem van Zeeland’ in Zuid- Beveland: na de Betuwe nog altijd het grootste fruitteeltgebied van Nederland.
[Tijdbalk]
1865 | Kwekerij Eversdijk
1879 | Kwekerij Van der Have & Vos
1911 | de ‘Jambogerds’
1916 | Veiling in Kapelle
1996 | Opening Fruitteeltmuseum